İnsanlık Tarihini Yeniden Şekillendiren Göbeklitepe

Günümüzden neredeyse 12 bin yıl öncesine tarihlenen Göbeklitepe kalıntıları insanlık tarihi hakkında pek çok yeni bilgiye ulaşılmasına olanak tanıdı. Dünyanın bilinen en eski ve en büyük tapınma merkezi olan bu yapı, avcı-toplayıcı toplumlar hakkında bilinen birçok bilginin sorgulanmasına neden olurken insanoğlunun yerleşik hayata geçişi, mimarinin ve sanatın doğuşu gibi konuları anlamamıza da önemli katkılar sağladı.

Mısır Piramitleri’nden ve İngiltere’deki Stonehenge’den yaklaşık 7 bin 500 yıl önce inşa edilmiş bu etkileyici kült merkezi “tarihin sıfır noktası” olarak anılırken son zamanların en önemli arkeolojik keşfi olarak kabul ediliyor.

Göbeklitepe Nerede?

Tarihöncesi dönemden yani henüz yazının icat edilmediği zamanlardan kalma bu ören yeri, Şanlıurfa il merkezinin 18 kilometre kuzeydoğusunda yer alıyor. Şanlıurfa’nın Haliliye ilçesine bağlı Örencik Köyü yakınlarındaki dünyanın bilinen en eski kült yapıları yaklaşık 300 metre çapında bir höyükten oluşuyor.

Konum olarak Şanlıurfa’nın en yüksek noktalarından birinde yer alan Göbeklitepe’nin güneyinde Harran, batısında il merkezi, kuzeyinde Toroslar ve doğusunda Karacadağ bulunuyor. Burası aynı zamanda pek çok kadim medeniyete ev sahipliği yapmış, Fırat ve Dicle nehirleri arasında yer alan, medeniyetler beşiği olarak anılan Mezopotamya denilen bölgenin içinde kalıyor.

Bizden 12 bin yıl önce yaşamış, belki de son avcı-toplayıcı grupların, çanak-çömleksiz neolitik çağda inşa ettiği bu eşsiz anıtsal yapıları ziyarete giderseniz Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi’ni ziyaret etmeyi unutmayın.

Zira Göbeklitepe kazılarından çıkan görkemli sanat eserleri ve heykelcikler burada sergileniyor. Müzeye gitmişken de Urfa Adamı, diğer adıyla Balıklıgöl Heykeli’ni ve “Şanlıurfa Haleplibahçe Mozaik Müzesi”ne uğramayı ihmal etmeyin. Balıkgöl Heykeli, milattan önce 9000 ila 10000 yıl öncesine tarihleniyor. Bu da onu bilinen insanlık tarihinin iyi korunagelmiş, doğal büyüklükte ve insan şeklindeki en eski heykeli yapıyor. Mozaik Müzesi’nde ise savaşçı Amazon kadınlarını dünyada ilk kez bir mozaiğe resmeden özel parça yer alıyor.

Göbeklitepe Ne Zaman Keşfedildi?

Göbeklitepe ilk kez 1963 yılından İstanbul Üniversitesi’nin Chicago Üniversitesi ile yürüttüğü “Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları Projesi”nin yüzey araştırmalarında tespit ediliyor. Doğal olmayan, insan eliyle yapıldığı anlaşılan çakmak taşı döküntüleriyle kaplı birkaç tepeye rastlanan araştırma alanında bu tarihlerde herhangi bir kazı çalışması yapılmıyor. Bu dönemde höyükte bulunan buluntulardan buranın Çanak Çömleksiz Neolitik döneme ait bir yerleşim yeri olabileceği sonucuna varılıyor.

Göbeklitepe’nin eşsiz güzelliğinin gün yüzüne çıkması için kazı çalışmalarının başlaması neredeyse 30 sene sonra mümkün oluyor. 1994 yılında Heidelberg Üniversitesi’nden Alman arkeolog Klaus Schmidt tarafından bölgede yapılan araştırmalar sonucunda Göbeklitepe’nin arkeolojik değeri dikkat çekiyor ve 1995 yılında Şanlıurfa Müzesi başkanlığında ve Klaus Schmidt bilimsel danışmanlığında kazılar başlatılıyor.

Mimari Yapıların Özellikleri

Göbeklitepe’deki en ilgilnç buluntular, boyu 6 metreyi, ağırlığı 40 tonu bulabilen ‘T’ formlu anıtsal dikilitaşlardır (Steller). Bu gizemli dikilitaşların 10-12 tanesi dairesel planda dizilerek araları taş duvarlar ile örülmüştür. Ortadaki bir çift karşılıklı büyük dikilitaş ile çevresindeki dikilitaşlar yuvarlak ya da oval kapalı mekânlar oluşturur. Kazılar neticesinde bu mekanların altı tanesi ortaya çıkarılmış olsa da jeomanyetik ölçümlerle bu mekanların 20’yi bulduğu biliniyor.

Dikilitaşların çoğunda insan, hayvan ya da soyut semboller var. Taşa işlenen bu en eski rölyeflerin yanı sıra üç boyutlu hayvan kabartmalarına da rastlanıyor. Gövdesinde el, kol ve parmak motifleri bulunan dikilitaşlarsa stilize insan heykelleri olarak yorumlanıyor.⁴

Göbeklitepe Neden Önemlidir?

Göbeklitepe avcı-toplayıcı toplumlar hakkındaki pek çok bilginin sorgulanmasına neden oldu. Neolitik dönemde henüz yerleşik hayata geçmeyen insan topluluklarının hayatta kalma çabasıyla meşgul oldukları, dolayısıyla barınma, alet yapımı, beslenme gibi ihtiyaçlarını karşılamaya çalıştıkları düşünülüyordu.

Mimari yapılar, sanat, inanç gibi alanlardaki gelişmelerin yerleşik hayata geçtikten sonra doğduğu ve geliştiği bilgisi doğru kabul ediliyordu. Oysa Göbeklitepe bu bilgilerin doğru olmadığını bize gösterdi. Varlığını M.Ö. 8 bin dolaylarına kadar sürdürdükten sonra terk edilen Göbeklitepe, dinsel inanışın yerleşik yaşama geçişteki etkisini kanıtladı. Neolitik dönemde insanlar sadece beslenme ve alet yapımı bakımından değil, aynı zamanda manevi, mimari ve sanatsal bakımdan da gelişmeler ortaya koymuşlardı. Göbeklitepe bize insanlık tarihi bakımından erken sayılabilecek bir dönemde “karmaşık “ sayılabilecek bir toplumsal düzenin olduğunu, insanların yalnızca hayatta kalma çabasıyla meşgul olmadıklarını aynı zamanda işbirliği gerektiren, uzun zaman ve iş gücü gerektiren işleri yaptıklarına dair kanıtlar sundu.

Tarihsel sıralamayı yeniden şekillendiren Göbeklitepe, yerleşik hayata geçmeden önceki dönemi aydınlatıcı verileri bize sunması ile oldukça önemli arkeolojik bir keşif. 1963 yılında İstanbul ve Chicago Üniversitelerinin yürüttüğü projede bu alan yerleşim yeri olarak geçse de burası yerleşik hayata geçmeden yapılmış, insanlık tarihinin şimdiye kadar bilinen en eski anıtsal yapılara sahip tapınma merkezi. Bu nedenle insanın avcı toplayıcı olarak yaşamını sürdürdüğü bir dönemde, ileri düzeyde mimarlık gerektiren tapınaklar inşa etmesi tüm dünyada şaşkınlık yarattı.

İnsanlık tarihine dair cevapları ve hatta soruları tekrardan biçimlendiren Göbeklitepe evrensel bir değere sahip. Kazıların hala devam ettiği alanın insanlık tarihi açısından önemi, Göbeklitepe’nin 2018 yılında Unesco Dünya Mirası Listesi’ne alınması ile tüm dünyaca kabul gördü.

Göbeklitepe Ören Yeri Bilgileri

• Adres: Göbeklitepe, Dağeteği Mahallesi,Şanlıurfa
• Kapalı Günler: Her gün açık
• Açılış/Kapanış Saatleri:
• Açılış Saati: 08:00
• Kapanış Saati: 19:00
• Gişe Kapanış Saati: 18:30

Giriş Ücreti : 90 TL⁴

Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi Bilgileri

• Adres: Haleplibahçe Mahallesi, 2372. Sk. No:74/1,
• Kapalı Günler: Her gün açık
• Açılış/Kapanış Saatleri
• Açılış Saati: 08:00
• Kapanış Saati: 19:00
• Gişe Kapanış Saati: 18:30

Giriş Ücreti : 50 TL⁷

Yazar Hakkında

Büşra Arda

bbusraarda@gmail.com

1. Teomancimit – Yükleyenin kendi çalışması, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=17377542[↩]
2. Mehmet TORUN (mesaj) – Yükleyenin kendi çalışması, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=112718797[↩]
3. Klaus-Peter Simon – Yükleyenin kendi çalışması, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=20132706[↩]
4. https://muze.gov.tr/muze-detay?sectionId=SGT01&distId=SGT[↩][↩]
5. Klaus-Peter Simon – Yükleyenin kendi çalışması, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=20132622[↩]
6. Cannon A75, but image later modified, Kamu Malı, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7702273[↩]
7. https://muze.gov.tr/muze-detay?SectionId=SUM02&DistId=SUM[↩]